Contexto!
Parabéns ba povo no sarani Timor. Ita mak povo no sarani abenciado ida. Hanoin hikas tinan ida, iha loron historico 9-11 fulan Setembro, tinan 2024, maktoban querido no amado Papa Francisco hala’o viagem apostólico mai ita nia rai doben Timor-Leste. Visita apóstolica papa nain ne’e, ba daruak mai Timor. Ida mak antes independência no ida ba dala rua ne’e mak ba dala uluk liu tiha nação nia independência. Momento historico nebé ema mais ou menos 600,000 ba Tasi Tolu ba participa iha Misa ar livre ida. Visita ne’e lori mistura ida nebé makas entre fiar, cultura, no identidade nacional nebé falun iha tema: que a vossa fé seja a vossa cultura.
Reflexão ida ne’e sei foca em modo geral papa nia apelo sira ba setóres oioin sociedade timor oan nian hanesan ba líder sira, ba foin-sa’e sira, ba religiosos/as, seminaristas, padres sira, no sarani sira. Ha’u sei liga mos ho visão teológica no pastorál Creda Católika nian hanesan articula iha document oficial sira.
- Mensagem ba líder sira: hadomi no tau matan ba imi nia povo!
Maktoban Papa Francisco hasoru malu ho autoridade civíl, militar, lider sira no elogia sira tambá hanesan nação ita hili dalan susar no dificil maibé nobre mak reconsiliação no dame. Nia recorda katak paz la’os harii ho haluha passado, maibé ho transforma kane sira ba ponte dialogo nian. So nune’e de’it mak timor bele hatudu ba mundo katak perdão bele manan odio-vingansa.
Nia apela ba na’i ulun sira atu hadomi no tau matan ba povo. Serviço publico mak vocação no responsabilidade ida, la’os privilegio ida ba profeito pessoal. Lider tenki hanoin ema kiak no marginalizado/a sira nebé lian laek iha decisão politica sira. Nune’e, claro tebes ba papa, lider di’ak mak ida nebé la’o ho nia povo, rona sira, no hadok an husi corrupção no interesse partidaria, privada nian.
Papa acrescenta katak Povo ida ne’e mak riku soin boot liu rai ida ne’e nian. Evangelii Gaudium n. 94–97, iha-nebé amo papa critica clericalismo no husu ba líder sira atu serbii ho haraik-an no besik ba ema kiak sira. Gaudium et Spes n. 73 mos dehan vida politica tenki nafatin iha serviço ba bem comum. No politica ne’e mak forma aas liu husi caridade. Nia buka di’ak ema hotu nian liliu kiak, ki’ik sira.
Tinan ida ita hanoin hikas fali papa nia visita ne’e, ita bele reflete fali, hanoin sira concreto husi hadomi povo no tau matan mak ida oinsa ne’e? Sera que hanoin atu sosa kareta di’ak ba deputados mak forma ida husi hadomi no tau matan ba povo? Dezenvolvimento iha baze la’o oinsa?
- Mensagem ba Foin-sa’e sira: Barulho no respeita katuas-ferik sira!
Iha Centro Convenção Dili (CCD) no iha Tasi Tolu, Papa Francisco envolve diretamente ho foin sa’e timoroan sira. Nia descobre katak nação ida ne’e jovem iha nia idade no jovem iha nia população sira. Sira mak maioria husi população nação ida ne’e. Nia inspira no sunu sira atu “haklaken Cristo”, “haklaken Maromak nia Lia-fuan”, “hadomi malu” no “haburas dame iha ita nia rain ho lia-fuan ho hahalok”. Nia hateten: “Halo barulho no respeita ita boot nia katuas-ferik sira!”. Basá sira nia sacrificio mak abut ba nação nia liberdade.
Jovem bele aprende husi sabedoria katuas no ferik sira nian. Jovem precisa iha entusiasmo, precisa envolvimento nebé nakonu ho fiar nebé eqilibrado ho honra sacrifísio sira iha passado. Kaer metin lição sira passado no la’o ba futuro ho esperansa. Christus Vivit fo hanoin ba foin-sa’e sira atu sai evangelisadór sira nebé brani, ksolok, ho abut iha fiar no respeito entre geração sira.
Jovem sira precisa hadok an husi cultura superficialidade no sai missionário ksolok nian.
- Mensagem ba Religioso sira (Cléro no Líder Igreja sira): serviço ho haraik an!
Papa Francisco husu ba cléro sira, seminarista, religiosos/as atu reziste tentação prestígio sociál no podér nian, hodi re-afirma katak ministério mak serviço ida, la’os poder. serviço ho haraik-an, besik ba povo no moris simples. Encarna valores evangelho nian. Tenki lori cheiro/moris evangelho nian ou perfume Cristo nian ba ema seluk. Serbi maun-alin sira ho domin no fuan tomak. Pastores dabo Vobis bolu cléro sira atu banati tuir Cristo nia moris hanesan Bibi-Atan Di’ak, nebé mak mai atu serbi no la’os ema atu serbi.
- Mensagem ba Sarani sira iha Tasi Tolu
Iha misa iha tasi tolu, Papa Francisco usa símbolu locál sira nebé makas, hodi invoca Kaibauk (forsa no moris divina) no Belak (dame no ternura), hodi ilustra oinsá Maromak nia naroman no graça bele orienta nação ba unidade no dame. Nia ko’alia kona-ba foin-sa’e no labarik sira Timor-Leste nian nudar fonte esperança nian, hodi bolu sociedade atu fo fatin ba ki’ik sira no atu “halo ita nia an sai ki’ik”, hodi imita Cristo nia haraik-an.
Nia bolu atenção atu hasoru força externa sira:“lafaek sira”, nebé buka atu muda ka harahun povo Timor nia cultura no história.
Nia mos convida cuidado ba jovem sira no katuas-ferik sira, hodi sublinha sira nia valór inter-geracional: “Cidade ida nebé hanorin labarik sira atu hamnasa… mak cidade ida ho futuro.”
Basicamente mensagem bele resumo nune’e:
- Haraik an no simplicidade: labele tauk atu halo an sai ki’ik. Grandeza husi nação ida mai husi nia abilidade atu hela haraik an nafatin iha Maromak.
- Fo valor ba ki’ik oan no jovem sira: Cidade nebé hanorin labarik sira atu hamnasa mak cidadade nebé iha futuro.
- Cuidado ferik-katuas sira: ho cuidado ferik katuas, timor preserva nia memoria no identidade no assegura katak cultura iha nia continuidade.
- Cuidado ho lafaek sira: força externa nebé hakarak harahun Timor.
Conclusão
Liu tiha tinan ida, Papa Francisco nia visita mai Timor-Leste sei iha resonante makas. Ita maioria sei hela ho saudades. Ninia lia-fuan sira ba líder sira, ba foin-sa’e sira, ba cléro sira, no sarani sira continua eco hanesan bolu ida ba haraik-an, unidade, esperança, no integridade cultural. Mensagem sira alinha ho Creda nia tragetória teológica nebé luan liu katak prioritisa serbi do que prestígio(honra, podér). Foin-sa’e sira mak nudar agente transformação nian, abut cultural, no salva guarda ema vulneravel sira. Mai ita continua haklean valores sira nebé papa Francisco lori mai ita nia rain. So nune’e de’it mak ita continua halo nia moris iha ita let. Atu: que a vossa fé seja a vossa cultura.
Hanoin tinan ida, ita lori fali mai tempo presente Papa Francisco nia hamnasa ksolok nian, exortação matenek sira, no prezensa espirituál continua inspira povo no sarani Timor-Leste. Ninia viajem mai mundo nia rohan-Timor, mak viajem dame nian, fiar nian, no fraternidade nian. Husi mundo nia rohan ne’e, nia ba mundo rohan laek-Lalehan. Ita mak povo abencoado nebé nia hasoru molok nia bá lalehan. Nia dehan “ha’u apaixonado ho Timor. Ita mos hatan: Ami mos apaixonado ho ita. Harohan mai ami iha Timor. Amdg!(lupersj)
(Hakerek nain Jesuita, hela iha Monserrat-Kasait, Liquiça no Full-time lecturer iha Instituto São João de Brito (ISJB), Kasait, Liquiça!)