Dom Virgílio Cardeal do Carmo da Silva, SDB
Arcebispo de Díli e Pró-Presidente da CET
ORATIO SAPIENTIAE
IOB, 26 de Setembro de 2025
Quo Vadis Timor-Leste depois de 25 anos de Independência. Papel Juventude na era atual.
Uluk nanain hau hato’o ha’u nia profundo sentido gratidão nian ba Magnifico Reitor IOB nian nebe convida ona ha’u mai hola parte iha atividade académica ida ne’e. Agradece ba biban kmanek nebe fo mai ha’u atu partilha oratio sapientiae ida ne’e ho tema nebe ita bo’ot sira fo ha’u mak: Quo vadis Timor Leste, depois de 25 anos de Independência, O papel da juventude na era atual.
Ha’u tenta elabora temática nebe ita bo’ot sira fo ona, hodi fahe ba parte rua, iha primeira parte sei koalia kona ba pergunta refletiva ida ne’e: Quo vadis Timor–Leste depois de 25 anos de Independência? No iha Segunda parte mak focaliza iha Papel juventude na era atual.
Caros civitas académica sira,
1. Quo Vadis, Timor Leste?
Expressão Latim: Quo vadis, traduz literalmente ba lian Tetum katak: o ba nebe? Refere ba direção, meta no destinação nebe ema ida atu ba. No wainhira expressão ida ne’e aplica ba rai ka nação ida, hodi dehan Quo Vadis, Timor-Leste? Expressão ne’e bele sai pergunta retórica no refletiva ida nebe convida ita hotu nudar Timor oan, atu reflete hamutuk hodi bele fo resposta ida klean kona ba ita nia moris iha nação ida independente, democrático no soberano. To’o iha ponto ida ita tenke husu Timor oras ne’e iha nebe? no atu ba nebe? pergunta ne’e lori ita atu coloca rai ida ne’e nia posição, nia direção no nia destino. Cada passo nebe ita halo tiha ona iha tempo passado sai nudar historia no memoria, percurso nebe ita la’o dadauk iha tempo presente ne’e tenke projeta ita ba moris ida diak liu iha futuro. Ita sira nebe oras ne’e iha ne’e, ita labele haluha katak ita debe ba sira nebe liu tiha ona, herói no mártir sira rai ne’e nian, no ita mos iha responsabilidade atu cuida rai ida ne’e ba sira nebe sei mai tuir ita.
Timor-Leste nudar nação ida jovem, iha hela ponto crucial iha nia desenvolvimento no progresso sira. Liu tiha tinan naruk luta ba ukun rasik an nian, hafoin hakat ba iha era independência nian, nia hahu luta foun ida ba construção estado ida democrático, ho nune’e nia hasoru desafio significativo no problema sira nebe precisa resposta urgente no prudente, atu bele garante futuro ida mais prospero no sustentável ba povo tomak.
Mesmo que nação ida ne’e sei jovem hela, maibe hatudu daudaun ona ninia maturidade política nebe merece ba apreciação, concretamente nia prova bele hare iha transição pacifica poder ka ukun nian, iha eleições sira, presidenciais no parlamentares. No bele hare mos iha estabelecimento sistema democrático funcional nebe hatudu estabilidade ida notável iha tinan hirak ne’e. Ida ne’e prova ida katak povo ida ne’e, povo ida democrático, la’os deit tan ideologia democracia nian nebe nia adota maibe tan nia antropologia cultural ida nebe forte iha espirito unidade no fraternidade nian, ita bele hare ida ne’e iha expressão popular timor nian nebe dehan: “maun alin alin maun, tula dikur kahe kbas ba malu”. Fundamenta iha sentido de pertenca ida ne’e, mak bolu ita hatene tula dikur no kahe kbas ba malu hodi ikus mai ita hetan duni ukun rasik an. Mesmo que, ita rai kiik ida ho forca nebe naton, maibe tan luta hamutuk mak halo nia sai forte hodi manan funu, opressão no invasão. Conquista ida ne’e la’os, conquista pessoal katak ema ida ka rua nian deit, maibe conquista povo nian nebe hatene luta hamutuk ba nia autodeterminação. Santo Padre Papa Francisco hare ba forca ida ne’e iha povo Timor nia fuan mak nia fo sasin iha ukun nain sira nia oin hodi dehan: “Rikusoin boot liu rai ida ne’e nian mak nia povo”. No Papa husu atu ukun nain sira hatene cuida ka tau matan didiak ba povo ida ne’e, halo povo ida ne’e sai wain, halo nia moris sai diak no digno liu tan.
Tinan 25 ona mak ita moris nudar povo ida nebe livre no nação ida nebe democrático e soberano no ita reconhece katak rai ida ne’e, iha inicio fase ukun rasik na nian, liu mos hosi prova lubuk ida nebe desafia laos deit ita mia moris nudar nacao, maibe mos ita mia líder sira nebe ukun rai ida ne’e. Iha tempo reconstrução do estado nian, iha esforço barak halo hosi sira nebe kaer ukun atu hadia rai no povo Timor nia moris. Mesmo que processo ne’e la’o neneik, maibe importante mak esforço atu hadia no desenvolve rai ida ne’e la’o nafatin, constante e consistente. Iha naroman uitoan nebe leno sai dadaun iha era independencia nian, maibe forca nakukun nian mos tenta atu tama no inflitra daudaun iha aspeto oi-oin moris nian iha era ukun an ida ne’e, nebe sei ita la tau atenção bele halo ita lakon direção no la hatene atu la’o ba nebe.
Desafio dahuluk nebe ita hasoru iha era indepencia nian mak ema barak mak hahú lakon consciência ka lakon sentido pecado nian. Hahalok pecado nian moris buras iha sociedade ida nebe nakonu ho sentimento autossuficiente (sente an naton ho an rasik deit), egoísta (hanoin an deit), hedonista (hakarak ksolok isin nian deit) no materialista (kán sasan sira mundo nian deit). Iha tendência sira nune’e, halo ema hakarak hasés Maromak hosi nia moris, hodi troca ho sasan, ídolo ka maromak falso no ksolok loron-baluk nian. Wainhira valor moral mak laiha ona halo ema lakon direção no laiha tan princípio moris nian; ema sai atan ba nia paixão, inclinação ba buat aat no ba hahalok pecado sira. Ida ne’e mak Papa Pio XII dehan: “o pecado do século é a falta do sentido do pecado” katak sala ema ohin loron nian mak laiha tan sentido pecado nian ka ema la sente tan ona katak buat nebe nia halo ne’e sala hodi contra Maromak nia ukun fuan sira. Crise oi-oin nebe ita hasoru daudaun iha tempo ohin loron nia abut mai hosi hanoin ida katak la existe pecado ho nune’e buat hotu permissível, buat hotu bele halo. Timor nudar nação ida jovem, precisa duni atu hametin nia an iha vida moral ida nebe metin.
Ita mos hare dadaun iha aspeto social, ita hasoru hela crise iha valor social nian katak relação entre ema ho ema nebe beiala sira uluk kuda ona iha Timoroan sira nia fuan hahu mihis. Sentimento unidade nebe uluk iha tempo luta forte tetes, oras hahu hahu lakon tan deit infiltração husi ideia sira grupo nian no partido nian. Ikus mai hamihis dadaun timor oan nia sentido patriotismo no nacionalismo nian. Valor sira nebe tuir lolos tenke kuda iha relação ema nian, hanesan respeito malu, hadomi malu no tulun malu hahu mihis ba dadaun tan ema moris liu hodi buka diak ba an rasik, ba familia deit no grupo nian deit, halo ema taka matan ba ema seluk mia terus, susar no hamlaha.
Iha vida política nian, ita hare falta de maturidade política halo ema instrumentaliza linguagem politica nian hodi difama ema nia naran, koalia a’at malu no hatun malu. Partido político sai fali palco ba ambição, ba interesse no ba promoção figura nian. Ita seidauk hare esforço partido político sira nian atu educa no caderiza geração foun sira atu tama iha mundo politica ida nebe responsável no civica. Educação politica ida nebe diak liu mak hanorin nia membro sira tau iha leten sentido do estado katak interesse estado nian aas liu interesse sira pessoal no partido nian. Papa Francisco hanorin katak: “Política mak forma caridade nebe a’as liu”, tan nia buka bem comum ka diak ema hotu nian. Partidos políticos sira nia missão mak atu luta ba bem comum.
Iha aspeto económico nian, ita hare setor publico mak sei domina iha ita nia rain. seidauk iha politica económica ida diak hodi promove setor privado, ida ne’e afeta mos ba campo trabalho menos iha ita rain. Ho nune’e, ema barak obrigado tenke husik rai Timor ba buka serviço iha rai liur. Roda economia rai laran sei la’o hakdasak hela, laiha sistema emprego ida nebe estável hodi garante trabalhador sira nia moris, salário mínimo labele hatan ba custo da vida nebe caro. No ita hakiak mos mentalidade foun ida nebe hanaran mito do ocidente katak iha malae rain mak fo garantia serviço, salário no moris diak liu. Tanba falta de diversificação económica, halo ita depende de forma excessiva ba rendimentos hosi Fundo Petrolífero, nebe financia maioria orçamento Estado nian. Dependência ida ne’e, bele sai maior fragilidade rai ne’e nian, tan reserva petróleo nebe Timor iha hahu maran daudaun. Wainhira nia maran sei fo impacto ba fundo mina rai no afeta mos ba moris nação nian.
Iha aspeto educação nian, qualidade educação iha Timor sei sai preocupação boot sociedade tomak nian. Sei falta recursos humanos (professores no educadores sira), infraestruturas básicas seidauk suficiente, currículo do ensino seidauk estável. Ita seidauk hatur lolos carater educativa Timor nian. Política de investimento iha área educação nian kiik liu, compara ho nação sira região ASEAN nian. Mehi boot adesão Timor nian ba ASEAN sei hasoru desafio boot tan ita falta iha recurso humano nebe qualificado atu compete iha ASEAN.
Iha aspeto saúde nian, sei falta assistência saúde nian nebe diak ba cidadão sira. Condicao no facilidade nebe menos halo paciente barak seidauk hetan tratamento ida nebe mak digno; problema mal nutrição sei aas, lori ra’es no moris oi-oin, liu-liu ba labarik kiik oan sira; numero mortalidade nian aas iha tempo ikus ne’e; liu-liu kosok oan no inan sira be hahoris. Buat sira ne’e hotu lori crise sanitária nebé afeta qualidade moris ema Timor nian.
Iha setor justiça nian, cidadão barak mak seidauk sente tratamento ida nebe hanesan tuir lei. Ema kiak, kiik no kbiit laek sira sei sente laiha defesa ida nebe diak ba sira nia caso. Sira nebe iha osan processo judicial ba sira la’o lalais maibe sira nebe laiha osan tenke hein kleur. Mehi ba reforma justiça nian seidauk realiza, ho nune’e loke hela dalan atu ema partidariza no politiza setor justiça nian. Cidadao barak mos tamba falta de sentido da justiça, halo sira la cumpre lei no ordem sira nebe estabelece ona, ida ne’e acontece tanba educação cidadania nian seidauk articula iha direito, justiça no deveres cidadão nian ba nacao ida.
Iha desafio sira ne’e hotu, lori ita ba pergunta fundamental ida ne’e: Quo vadis, Timor Leste?
Passo ida nebe importante atu foti mak ne’e halo diversificação económica ida nebe urgente. Preciso atu halo investimento iha setores alternativos sira , hanesan turismo, pesca no sistema agricultura ida nebe moderna no produtiva, atu bele reduz ita mia dependência ba petróleo. Passo daruak nian mak halo investimento ida boot iha capital humano. Educação no formação profissional mak chave atu capacita jovem sira, hasa’e produtividade no cria força de trabalho qualificado nebe capaz atu impulsiona economia. Loke campo de trabalho, fo apoio ba setor privado sira atu sira bele fo serviço ba ema Timor oan barak, no reduz ema atu la sai barak ba rai liur. Aumenta tan formação técnica no vocacional sira atu prepara trabalhador sira tuir ida-idak nia área.
2. Papel Juventude iha era atual
Tuir dados hosi census 2022 nian destaca katak maioria população mak foinsa’e sira representa hosi 21.7 % hosi total numero população nian. Política Nacional Juventude Timor-Leste nian define “foinsa’e” mak ema sira nebe ho idade entre 15 to’o 24 anos, faixa etária nebe ema passa hosi fase labarik nian ba fase adulta nian (Censo Nacional, 2022).
Iha aspeto educativo, foinsa’e sira ho faixa etária hosi tinan 15 to’o 24 maioria frequenta ensino secundário ka ensino superior, ou bele mos sai tiha hosi sistema educativo hosi buka servico no hari familia. Iha tinan sira ikus ne’e, alfabetização melhora ona significativamente iha Timor-Leste. Taxa hosi alfabetização faixa etária juvenil entre 15 ba 25 anos tem o total de 87.3 % (Censo nacional, 2022). A taxa hosi participação jovens sira nian iha força trabalho nian mak 25,9 % ba jovem mane no ba jovem feto mak 21,7 %. Observa mos katak maioria hos jovem sira frequenta estudo formal, maibe depois de gradua tiha, sira hasoru dificuldade atu hetan servico ka emprego.
Governo manifesta nia atenção ho forma concreta ba jovem sira no iha tinan 2016 aprova ona politica nacional juventude nian, hodi cria mecanismo atu melhora participacao foinsae sira nian iha democratizacao no construcao estado nian. Porgrama ida mak implemente programa Parlamento foinsae nudar espaco aprendizagem no pratica democracia nian, ho cultura debate ida participativa iha vida publica, ho carater permanente no apartidario. (Jornal da República, 23/2009). Iha nível nacional existe mos Conselho Nacional de Juventude de Timor-Leste – CNJTL), nebe uluk sai mos nudar organização juvenil resistência nian, ho naran iha tempo luta nian mak: Presidium Juventude Lorico Ass’wain (PJLA). Organização ida ne’e ho ina objetivo atu assegura no garante participação foinsae sira nian iha processo construção estado no nação nian, promove identidade nacional, apoia política governo nian atu hasai foinsae sira hosi fragilidade, promove talento, iniciativa no criatividade.
Iha Provérbio Oriental ida dehan nune’e: “Tempo susar cria ema forte; ema forte cria tempo facil; tempo facil cria ema fraco; no ema fraco cria fali tempo susar.” Wainhira ita reflete ho klean proverbio oriental ida ne’e, hatudu hela realidade juventude Timor-Leste ohin loron nian. Tempo difícil cria foinsae sira forte, infelizmente iha tempo fácil, iha era ukun na nian, mosu dadaun foinsa’e sira ho personalidade ida nebe frágil, desanima lalais no falta de determinação.
Iha historia luta ba libertação rai ida ne’e nian marcado ho presença jovem barak iha vida política no iha luta ba ukun rasik an. Jovem sira iha periodo difícil mak sira nebe nakonu ho determinação, hatene saida mak sira hakarak no luta ho coragem no firmeza hodi atinje objetivo comum ida ba ukun rasik an nian. Iha conflito político tempo ocupação nian, joven sira barak sofre, hetan tortura no halo simu violência barak ema halo hasoru sira, maibe sira la hakiduk hodi luta buka lialos no luta ukun rasik an. Mosu movimento clandestina iha tinan sira 1980 nian hodi halo jovem barak inclui an iha atividade Resistência nian, hanesan mós ho Movimento Estudantil “RENETIL”. Data histórico ida ba juventude Timor-Leste nian mak 12 Novembru 1991, loron nebé militár Indonésio sira halo massacre ba jovem barak iha Santa Cruz, tanba manifestação nebé sira halo hasoru regime Indonésia nian.
Iha era ukun an ida ne’e, ita precisa foinsa’e sira nebe la’os deit matenek iha kakutak maibe mos sira nebe matenek iha fuan, hanesan expressão Aristóteles nian nebe dehan: “educar a mente sem educar o coracao não é a educação”, educa kakutak deit sem educa fuan, ne’e laos educação. Educação lolos mak educa kakutak no fuan atu forma ema ida nebe integrado, no liu liu atu sai jovem ida nebe integrado, iha dimensão humana, intelectual, espiritual no moral.
Queridos estudantes IOB sira,
Atu conclui hau nia oratio, hau hakarak apresenta pilar lima nebe hatudu foinsa’e sira nia papel, contribuição no responsabilidade ba iha sociedade timorense:
1. Herdeiros da Memória
Foinsa’e sira mak herdeiros memoria nian, sira iha responsabilidade atu simu, preserva no reinterpreta lição sira geração tuan nian, kona ba luta, sacrifício no valores sira hodi lori ba oin. Iha contexto Timor nian, ida ne’e significa foinsa’e sira hatene fo valor ba resistência no memoria heróis no mártires sira rai ne’e nian, hodi garante katak historia luta ba ukun rasik an ne’e ema labele haluha no apaga. Iha ne’e buat nebe fundamental liu mak foinsae sira tenke sai herdeiro da memoria da fé, katak fiar nebe transmitido no sira simu ona, sira buka atu kaer metin no halo foinsa’e sira sai testemunho credível fiar nian. Foinsa’e sira nia papel importante ba transmissão fiar, história no memória nebe mak sai base hosi ita nia identidade nacional.
2. Construtores da Paz
Foinsa’e sira mak badaen nain dame nian. Sira nia papel mak atu hari dame ka sai badaen nain dame nian. Processo ba hari dame ne’e nudar processo ida ativo ba construção social nian. Foinsa’e sira mak sai nudar agente chave ba reconciliação, diálogo no unidade nian. Sira nia papel importante ida mak atu consolida dame. Buka atu la halo violência, promove tolerância no respeito malu. São João Paulo II, iha nia mensagem ba foinsa’e sira nia dehan nune’e: “foinsa’e sira, imi buka ba atu hari dame! Imi mak operadores sira nebe serviço makaas ba dame”.
3. Guardiãs da Fraternidade
Foinsa’e sira mak guardião fraternidade nian. Fraternidade lori ema hatene moris iha solidariedade no unidade hodi considera malu nudar maun nian no feton nian deit. Ho espírito fraternidade mak halo ita bele promove unidade nacional no coesão social. Labele halo diferença sira iha raça, lian, ideologia politica hodi hafahe malu. Diferença labele lori ba separação no divisão, maibe diferença nudar riqueza ida nebe halo ema sai riku liu iha domin, iha respeito no hatene simu malu.
4. Promotores da Verdade
Iha mundo atual nebe nakonu ho fake news no desinformação, foinsa’e sira tenke buka moris iha lialos, iha conhecimento kona ba verdade no iha consciência no juízo critico ba realidade. Atu bele sai promotores lialos nian iha mundo digital ida nebe nakonu ho falsidade no imoralidade, foinsa’e sira tenke educa an atu iha literacia digital katak buka instrui an hodi conhece no domina meios tecnológicos sira no hatene uza ho responsabilidade media social. Verdade lolos ne’e liberta ema, falsidade fali halo ema moris iha prisão no escravidão nia laran. No ba ema sarani, Verdade lolos nia hun no abut mak iha Jesus Cristo. Nia mak dalan, lialos no moris.
5. Defensores da Justiça
Foinsa’e sira nia papel mak atu defende justiça, direito ema nian, diginidade da pessoa humana. Iha sociedade ida nebe injustiça social maka’as, corrupção acontece iha fatin-fatin, foinsa’e sira simu responsabilidade ida atu koalia kona ba justica social, direito ema nian liu liu sira nebe kiak no kbiit laek sira. Papa Francisco wainhira hatoo mia menon ba foinsa’e sira iha Centro Convenções de Dili, nia repete frase ida ne’e: imi foinsa’e sira tenke halo barrulho. Barulho iha ne’e laos atu intende negativamente, maibe barulho ida nebe positivo, hakilar ho matenek no prudente ba justica, ba lialos no ba direito ema nian. Foinsa’e halo barulho hodi uza nia matenek, nia lian, nia consciência critica no nia determinação atu contra hahalok corrupção no injustiça sira.
Ho nune’e, ba imi estudante foinsa’e sira, imi nia papel iha tempo atual mak atu sai Herdeiros da Memória, Construtores da Paz, Guardiãs da Fraternidade, Promotores da Verdade no Defensores da Justiça. Rai ida ne’e atu lori ba nebe depende iha imi, sira nebe lori mai to’o iha tempo ukun an nian oras ne’e prepara daudaun hela atu entrega ba imi nia liman atu lori imi tane ho ho diak, ho diginidade no ho responsabilidade ba geração sira nebe mai sei tuir imi.
Obrigado wain ba imi hotu nia atenção.