HOMILIA
Dom Virgílio Cardeal do Carmo da Silva, SDB
Arcebispo de Díli e Pró-Presidente da CET
Missa Ação de Graças I aniversário Visita Papa Francisco nian iha Timor-Leste.
Tasi-Tolu, 10 de Setembro de 2025.
Primeira leitura: Is 9, 1-6
Evangelho: Lc 1, 26-38
“HAKSOLOK BA, IDA BE NAKONU HO GRAÇA, MAROMAK HO ITA”
Maun-alin, inan-feton doben sira hotu mak Na’i Jesus Cristo hadomi.
Wainhira ita hateke ho matan fiar nian hodi lê ita nia história, ita reconhece katak Maromak hola parte iha ita nia dalan naruk luta ba ukun rasik an nian, hodi lori rai ida ne’e sai nação ida livre no soberana. Fiar no esperança ba ukun rasik an, nia fonte mai hosi Maromak. Ho nune’e, nudar ema fiar nain, ita agradece, tan Maromak halo ona buat diak oi-oin mai ita.
Ohin, ita nobun halibur iha Tasi Tolu, tan ita reconhece katak iha fatin ida ne’e testemunha ona evento histórico boot rua nebe la’os deit hatudu ema Timor nia fiar maibe mos coloca rai Timor iha mapa mundo nian. Evento histórico ba dahuluk nian mak Papa João Paulo II nia visita iha tinan 1989, hatudu ba mundo katak povo Timor, povo fiar na’in no povo unido nebe hatene luta hamutuk ba nia autodeterminação. Papa husik hela menon murak ba Timor oan sira, “Imi mak masin rai nian …imi mak roman mundo nian” (Mt 5, 13-16). Liu tiha tinan balun hosi Papa João Paulo II nia visita, ikus mai ita simu graça ukun rasik an nian, nebe halo ita moris iha roman liberdade nia laran. Evento histórico ba daruak nian mak Papa Francisco nia visita mai rai Timor, iha loron 9 to’o 11 fulan Setembro tinan 2024. Timor dala ida tan hatudu ba mundo katak iha rai kiik ida ne’e, iha liu rohan mundo nian, iha roman fiar católica nian nebe nabilan daudaun iha continente asiática nia laran. Papa Francisco hare hetan roman ida ne’e iha Timor oan sira nia fuan, iha labarik sira, iha foinsa’e sira, no iha katuas ferik sira. Roman Evangelho nian mak sei fo roman ba ita nia cultura no ita nia toman sira, hodi nune’e valor sira Evangelho nian bele moris no hola isin iha ita Timor oan nia fuan, hodi tranforma ita hosi laran, atu ita bele moris fiar ida nebe ho ilas Timor oan nian.
Ohin, ita hamutuk nudar porcão kiik ida hosi povo Maromak nian iha rai Timor, hamutuk nudar Kreda ida hodi hasa’e ba Maromak Santa Missa Acão de Graça ida ne’e hodi celebra primeiro aniversário visita Papa Francisco nian. Visita nebe hatudu duni katak Maromak hanoin no haraik bênção mai ita liu hosi presença paterna Papa Francisco nian. Nia mai hodi hametin ita nia fiar ba Maromak, haboot ita nia esperança ba loron aban, no haburas ita nia caridade ba malu. Iha liafuan murak sira nebe Santo Padre hameno hela, iha discurso sira nebe nia hato’o, iha nia homilia nebe nia fahe ona, iha nia gesto sira nebe nia hatudu ona, halo ita sente duni katak Papa Francisco nia domin no atenção ba Povo Timor, povo ida nebe simples, fiar nain no hatene haksolok. Haksolok ida nebe mai hosi fuan Timor oan hatudu ona, mak halo Papa nia fuan monu ba Timor, hodi halo nia hato’o nia declaração domin ida nebe sincero liu kona ba Timor katak: “Hau nia laran monu tiha ona ba Timor-Leste”. Papa nia laran monu tan nia hare rasik ho matan fiar ida nebe original, ksolok ida nebe autêntica, acolhimento ida nebe extraordinária, no domin ida nebe puro Timor oan sira fo ba Santo Padre. Iha rai ida ne’e, iha confim do mundo, iha periferia territorial ida ne’e, Papa aprende katak ksolok lolos mai hosi ema kiak, simples no haraik an sira. No iha nia discurso iha Sé Catedral Dili, Santo Padre hateten katak: “Ha’u mos mai hosi mundo nia rohan, maibe imi iha liu rohan. No ha’u hakarak dehan katak: rai ida ne’e, tamba nia iha mundo ne’e nia rohan, nia sai nudar centro Evangelho nian! Ida ne’e mak paradoxo ida atu ita aprende: iha Evangelho, sira nebe iha rohan no dook liu mak sai centro”.
Sarani doben sira,
Espírito liturgia Missa Acão de graça ida ne’e bolu ita atu haksolok. Haksolok tamba Maromak hadomi no tau matan ba ema kiik, kiak no haraik an sira. Livro profeta Isaías nian haklaken ba povo Israel kona ba loron salvação nian nudar loron ksolok nian, tan iha loron neba Maromak sei hasai povo hosi nakukun laran hodi lori ba naroman, Nia sei lori sai sira be moris iha dadur laran, nia sei hakman povo nia todan, no halo sira moris iha dame, liberdade no ksolok laran. Buat hotu Nai halo tan hadomi nia povo. No Maromak nia domin hatudu liu hosi “foti sa’e ema kiak sira hosi rai rahun, no hasai sira hosi susar laran, atu halo sira tur ho Nai ulun sira povo nian”.
Ida ne’e hatudu momos mai ita iha Nain Feto nia vocação. São Lucas Evanglista haktuir kona ba Anjo Gabriel mai visita Na’in Feto hodi hato’o ba nia noticia ksolok nian. Anjo cumprimenta Maria ho liafuan ida ne’e: Haksolok ba, ida be nakonu ho graça, Maromak ho ita”. Maria, fetoran ida hosi Nazaré, knua ki’ik ida iha Israel, fatin periferia ida, nebe dook hosi mundo nia matan no atenção, maibe Na’i nia matan hateke ba knua kiik ida ne’e, no Na’i nia laran monu, fihir, bolu no hili Maria atu sai Maromak nia Inan hodi ko’us ita Na’i Jesus Cristo, Maksoin ema tomak nian.
Iha homilia Papa Francisco nian nebe nia hato’o ona iha fatin ida ne’e, nia koalia kona ba Maria nia moris no simplicidade. Papa bolu ita atu hateke ba Maria nia história, aprende hosi fetoran simples ida nebe hili atu sai kiik no haraik an nafatin. Papa exorta ba ita hotu hodi dehan: “Tan ne’e maun alin, inan feton doben sira, keta ta’uk atu sai ki’ik iha Maromak futar oin no iha ema seluk nia oin, atu lakon ita nia moris, atu fo ita nia tempo, no hare fila-fali ita nia programa sira, husik tiha buat ruma hosi ita nia an, atu maun-alin ida ka inan-feton ida bele sai di’ak liu tan no haksolok”.
Rai ida ne’e nia grandeza la hatur iha fama ka popularidade ema ida rua nian, la hatur mos iha nia rikusoin natural sira, maibe hatur uluk liu iha nia povo ida nebe simples, acolhedor, oin midar no hatene haraik an. Ba ida ne’e mak Papa confessa perante nai ulun sira rai ne’e nian hodi dehan: “Rai ida ne’e kmanek. Maibe, saida mak rai ida ne’e nia kmanek? Mak nia povo. Tau matan ho didiak ba povo ida ne’e, hadomi imi nia povo, halo povo ida ne’e sai buras! Povo ida ne’e diak tebes.”
Iha loron ikus visita nian, molok Santo Padre husik hela Timor hodi continua nia viagem Apostólico, iha nia hasoru malu ho foinsa’e sira, Papa husik hela menon murak ida ne’e: “Obrigado ba imi nia presença. Ha’u sei husik hela rai ida ne’e, nebe nakonu ho hamnasa, ho imi nia oin midar sira no ho esperança katak imi hotu iha ha’u nia fuan. Maromak haraik bênção ba imi hotu”. Liafuan ida ne’e klean tebes no prepara ona Papa nia fuan la’os deit atu husik Timor, maibe mos prepara nia an atu husik mos moris rai ne’e nian hodi ba hasoru Aman Maromak, iha reino rohan laek Lalehan nian.
Querido Papa Francisco,
Iha loron nebe ami hanoin ita nia visita mai iha ami rain, ami husu atu iha Lalehan ita harohan nafatin mai ami Timor oan sira, atu ami moris iha dame, domin, unidade no fraternidade, atu ami bele hamoris no haburas valor sira Evangelho nian iha ami nia cultura, no ho fiar nebe ami iha ba Jesus Cristo ami bele fo sasin la’os de’it iha ami rain maibe mos ami bele sai testemunho credível Jesus Cristo nian iha continente asiático ida ne’e.
Obrigado ba legado hotu nebe Papa Francisco husik hela mai ami, ba Kreda no ba mundo. Ita nia presença hatudu ona paradigma liderança ida nebe lolos, hatur iha fuan Bom Pastor nian. Nudar líder Kreda Universal nian, ita nia fuan boot hodi preocupa ba situação mundo nian, funu, terus, hamlaha, discriminação hodi bolu nafatin ba dame ba justica social ba fraternidade. Papa nia atenção mai ami nia rain, hodi mai visita ami hatudu katak iha ita nia fuan, sira nebe iha periferia mak sai centro ba ita nia missão. Wainhira mundo falta daudaun figura aman sira, ami hare iha Papa Francisco nia an, figura aman ida, aman ida nebe domin nain, nebe hatudu no hanorin ona ami kona ba misericórdia no ternura Aman Maromak nian. Nudar aman, ita nia preocupação no atenção pastoral mak ba ema moras, kbiit laek, terus, susar, kiak no marginalizado sira.
Iha Altar santo nebe Cristo mak hasanto ho nia sacrificio, hatur iha Tasi Tolu, sai fatin santo nebe acolhe ema santo nain rua São João Paulo II no Papa Francisco, ami ho fuan ho laran hakarak hasa’e ami nia sacrifício hahi nian, knananuk ksolok no agradecimento nian ba diak hotu nebe Maromak halo no hatudu ona mai ami Timor oan sira.
Iha fatin santo ida ne’e, ami hakarak hasa’e mos ami rain ba Rahun diak Virgem Santa Maria, Timor oan sira Inan, Inan esperança no banati kmanek simplicidade no haraik an nian. Amen.